 |
| El Cezeri |
900 Türk-İsl yıl evvel Robot yapan, çağımızdan yüzlerce yıl önce keskin zekası ile
elektrik kullanmadan sadece su ve mekanik parçalarla çalışan makineler yapmış
ve günlük hayata geçirmiş olağanüstü bir biliminsanıdır…
1153 yılında
Cizre’nin Tor mahallesinde doğmuştur.
Cezeri, bilim ve teknoloji tarihinde yaptığı
olağanüstü buluşlarla tanınmaktadır.
Sibernetik alanın
en büyük dahisi kabul edilen, fizikçi, robot ve matriks ustası bilim insanı İsmail
Ebul İz Bin Rezzaz El Cizirî 1233′te Cizre’de öldü.
Tarih bize neler söylüyor?
Artukoğulları Güneydoğu Anadoluyu fethederler. Şimdiki
Cizre’de buluşlar yapan İsmail bin Razzaz başkent Diyarbakır’a çağrılır. 25 yıl
boyunca üretir ve üretir. Hükümdarların büyük takdirini toplar ve hükümdar (Eb’ül
Feth Mahmut İbn-i Mahmet İbn-i Karaaslan) tarafından bir kitap yazmakla
görevlendirilir. Kitabın adı KİTABU'L HİYEL’dir.
Verimli hayatının büyük başarılarına karşın son derece alçakgönüllü
bir üslubu olan Eb-ül-iz 1183 yılında başlayıp 25 yıl süren icatlar kataloğunu
o zamanlar resmi dil olan Arapça ile yazar.
Bu kitabın üç nüshası kütüphanelerimizde 800 yıl durur ama
bir kişi çıkıp uygulayıp teknoloji çağına hem bizim hem dünyanın belki 500 yıl
önce girmesini sağlayamaz.
Geçte olsa Avrupalılar tarafından yine de bizden önce
keşfedilir. Otomatik Makineler tarihinde “Çağın Doruğuna Erişmiş Büyük Mühendis
İbni Razzaz Cesari adıyla saygıyla anılır.
50’den fazla cihazın kullanım esaslarını, yararlanma
olanaklarını çizimlerle gösterdiği bu olağanüstü kitapta Cizirî, “Tatbikata
çevrilmeyen her teknik ilmin, doğru ile yanlış arasında kalacağını” söyler.
Bu kitabın orijinali günümüze kadar ulaşamadıysa da, bilinen
15 kopyasından 10’u Avrupa’nın farklı müzelerinde, 5 tanesi Topkapı ve
Süleymaniye kütüphanelerinde yer almaktadır.
Otomasyon ve sibernetik dünyasının baş yapıtlarından birisi
olan kitabın dikkat edilmesi gereken özelliklerinden biri de şekillerin sekiz
yüzyıl önce boyanmasına karşın renklerin canlılıklarından hiçbir şey
kaybetmemiş olmasıdır.
 |
| El Cezeri |
Kitab-ül Hiyel'den Örnekler
Otomatik Kuşlar
Filli saat
Otomatik yüzen kayık ve çalgıcılar
Birbirine şerbet ikram eden iki şeyh
Dört çıkışlı iki şamandıralı otomatik sistem
İki bölümlü testi (termos)
Otomatik su akıtma, ikramda bulunma ve kurulama makinası
Su çarkı kepçe mekanizması
Motor-kompresör mekanizması
Su çarkı su dolabı
Kitabül Hiyel adıyla bilinen eseri altı bölümden
oluşur
1.Bölümde binkam (su saati) ile finkanların (kandilli su
saati) saat-ı müsteviye ve saat-ı zamaniye olarak nasıl yapılacağı hakkında on
şekil;
2.Bölümde çeşitli kap
kacakların yapılışı hakkında on şekil,
3.Bölümde hacamat ve
abdestle ilgili ibrik ve tasların yapılması hakkında on şekil;
4.Bölümde havuzlar ve fıskiyeler ile müzik otomatları
hakkında on şekil;
5.Bölümde çok derin
olmayan bir kuyudan veya akan bir nehirden suyu yükselten âletler hakkında 5
şekil;
Su Gücünü Kullanma
El
Cezeri
devrinde elektrik yoktu. Yaptığı cihazları su gücü ve yerçekimi gücüyle
çalıştırdı. O çağda suyun azlığına, imkânların kıtlığına rağmen çok güzel hidromekanik
sistemle çalışan makineler yapmış olması, onun sibernetik sahasındaki şöhretini
göstermektedir.
Bu gün motorlu vasıtalarda kullanılan kırank milini
ilk defa El Cezeri kullanmıştır.
Ve tarihten gelen yüksek mühendisliğin El Cezeri'de zirveye
ulaştığını görüyoruz. Eserde metal döküm tekniğine ait bilgiler, çağları ve
çağdaşlarını aşan çok ileri bir mühendislik seviyesini belgelemektedir.
Büyük bir kısmı bugünkü Avrupa mühendislik
terminolojisine giren makine parçaları üzerine yaptığı çalışmaların en
önemlileri şunlardır:
 |
| Filli Su Saati |
Filli su saati
İlk yarım saatte sağdaki şahin ağzındaki topu sağdaki yılana
bırakır. Daha sonra yılan topu vazoya koyar. Fil sürücüsü balta ile filin
başına vurur.
Top filin göğsünden çıkıp, karnında asılı duran çana düşünce
ses çıkar ve yarım saat geçtiği anlaşılır. Kalan yarım saatte ise aynı olaylar
düzeneğin sol tarafında cereyan eder ve bir saat geçmiş olur.
 |
| Filli Su Saati |
Cezeri’nin Kan Miktarını Ölçen Aletleri
 |
| Kan Miktarını Ölçen Alet |
İki Şamandıralı Fıskiye
İçi su ile dolu bir depodan gelen su havuza yerleştirilmiş
fıskiye yardımıyla farklı şekillerde fışkırtılır.
 |
| İki Şamdanlı Fıskiye |
Suyu Yukarı Çıkaran Araçlar
Hayvan dönerek çarkları hareket ettirir ve kaşık bir miktar
suyu yukarıya çıkarır.
Cezerî´nin makinelerinden sadece biri, su çarkı ile işleyen tulumba,
modern mühendisliğin gelişmesine katkıda bulunmuştur. Onun su saatlerinden
biri, Dünya İslâm Festivali için Londra Bilim Müzesi´nde, diğeri de İstanbul
Teknik Üniversitesi´nde yeniden yapılıp çalıştırıldı.
Dünyaya parmak ısırtan El Cezeri ve eseri
hakkında ülkemizde ilk defa değerli araştırmacı İ.Hakkı Konyalı söz etmiş ve Diyarbakır´da
çıkan "Kara Amîd" dergisinin 1969 yılı 5. sayısında "8
asır Önce Türk Sarayları Makineleşti" başlıklı bir yazı kaleme almıştı.
 |
| Suyu Yukarı Çıkaran Bir Araç |
SİBERNETİĞİN ÖNCÜSÜ
Sibernetik; haberleşme, denge kurma ve ayarlama
bilimidir. İnsanlarda ve makinelerde bilgi alışverişi, kontrolü ve denge
durumunu inceler. Bu bilim, zamanla gelişerek bugün hayatımızın vazgeçilmezleri
arasına giren bilgisayarların ortaya çıkmasına imkân tanımıştır.
Sibernetik ve otomatik sistemlerin başlangıcı konusunda;
- Fransızlar, Descartes ve Pascal'ı;
- Almanlar, Leibniz'i,
- İngilizler, Bacon'ı ileri sürerler.
El-Cezeri, rakiplerinden tam '600 yıl önce' sibernetiğin
ilkelerini bilim dünyasına sunan ilk kişiydi.
Ayrıca günümüz fizik ve mekanikçileri, "Isı Etkisiyle
Haberleşerek Denge Kurma" sisteminin, ilk olarak J. Watt'ın 1780'de
regülâtörü keşfiyle başladığını söylerler.
Fakat bunun da yine Cezerî'ye dayandığını; 1780 senesinde
James Watt'ın geliştirdiği watt regülatörüne çok benzer bir ayarlama sistemini,
Watt'tan 500 sene evvel bir robot kuşun hareketiyle ayarlanan bir düzende
kullandığını kitabının 171. sayfasında görmekteyiz. Bu sayfada regülâtörün
şekli, bir kuşun hareketiyle karşılıklı haberleşerek ayarlanmaktadır.
El-Cezeri, Leonardo da Vinci'den 300 sene evvel dişli
çarklar ve esaslarına dair, Da Vinci'nin bilip bilmediği temel kaideleri
kitabında neşretmiştir.
El-Cezeri’nin robot teknolojisi konusunda çok sayıda ve
zamanına göre çok ileri düzeyde öneri ve uygulamaları bulunmaktadır.
Özellikle dönemin başkenti olan Amid'de İçkale Saray’da
bugün bile tahayyül edemeyeceğimiz bir teknoloji kullanılıyordu.
- Hükümdara ve konuklara içecek sunan kadın robotlar,
- Hükümdarı ve konukları eğlendirmek için saz, zil ve tef çalan robotlar,
- Sarayın salonlarında gezen tavus kuşu makineleri,
- Değişik 24 şifre ile açılabilen kilitler,
- Su saatleri,
- Sarayın bahçesindeki havuzda gezinen kayık ve içine su dolan kayığı,
- Bir yandan boşaltırken bir yandan da borusunu öttürerek yardım isteyen kayıkçı robot,
- Otomatik abdest alma makinesi ve buna benzer birçok otomatik aygıt, Amed'in ünlü surlarının içinde kullanılıyordu.
Teorik çalışmalardan çok, pratik ve el yordamıyla ampirik
çalışmalar yapan Cezeri'nin kullandığı oldukça önemli bir yöntem; yapacağı
cihazların önceden kağıttan maketlerini inşa edip geometri kurallarından
yararlanmaktı.
Kitabında: "Yapmak istediğim makineleri evvela
"Arşimet" kanunlarına göre tasarladım, lakin bu prensiplerle o
makineleri çalıştırmak mümkün olmadığı için; kendi geliştirdiğim prensiplerle
bu makineleri yaptım." diyor.
Aynı zamanda Ebul-İz El-Cezeri El-Kurdî, tarihte otomatik
makinelerin yapımıyla uğraşan ilk mekanikçilerden biri olarak da kabul
edilir.
Bazı makinelerinin ise yalnızca eğlendirici tarafı vardır.
Mesela, içinde su varmış gibi görünmesine rağmen suyu
boşaltılamayan su kapları ve içi boş gibi görünüp, su akıtan kaplar gibi.
Günümüzde bu kaplarda
kullanılan prensiplerden faydalanılarak bir kısım oyuncaklar yapılmaktadır. Hem
eğlendirici, hem de faydalı olan bu cihazlara, çeşme ve su saati örnek
gösterilebilir.
Cezeri'nin yaşadığı çağda elektrik gücü, magnetik güç,
foton etkisi veya elektromagnetik güçler bulunmadığı için, o, elindeki
imkânları değerlendirmesini bilmiş; su gücü ve basınç tesirinden faydalanma
yoluna gitmiştir.
Başka imkânlar bulunmadığı, su da kıt olduğu halde, bu
derece muhteşem hidro mekanik sistemle çalışan makineler yapabilmiş olması,
onun sibernetik ilmi alanındaki yerini ve değerini göstermeye yetmektedir.
 |
| Cizre Ejderleri |
 |
| Cizre EJderleri |
Meşhur Cizre Ejderleri, El-Cezeri El-Kurdî tarafından
XII. yüzyılda kazıma tekniği ile tunçtan Cizre Ulu Camii iç kapısının
tokmakları olarak yapılmıştır.
Cizre ejderleri; badem gözlü, sivri kulaklı, kanatlı
yaratıklara benzetilmiş ve birbirlerinin kanatlarını ısırır şekilde
yapılmışlardır. Gövdeleri yılan derisine benzetilmiştir.
 |
| El Cezeri |
El
Cezeri'nin
eserinde tarif ettiği makinelerden bir kısmı Wiedemann tarafından
yapılıp işletildi. Bu makineler hâlen Almanya´da Erlangen Üniversitesi´ndedir.
Bu gün İngiliz ve Amerikalı bilginler de bu makinelerden
faydalanıp yeni eserler yapma çabasındalar.
Bilginimizi zamanında mühendislerimize tanıtsaydık,
bilgisayarı batılılardan çok önce geliştirmiş olacak ve bugün onu elde etmek
için yığınla servet ödemek zorunda kalmayacaktık.
 |
| El Cezerinin Türbesi |
Diğer bir eseri de Amed Ulu Camii’nin ünlü Güneş Saati’dir.
Amed'in ünlü Ulu Camii’nin bahçesindeki meşhur taş saat, onun bize bıraktığı
manidar bir hatıradır.
Cizre’de Hz. Nuh Camii’nde Hz. Nuh'un türbesinin tam
karşısında, oldukça mütevazi bir türbe vardır.
Asıl Adı: İsmail İbn-el Rezzaz Eb-ül İz El Cezeri
Doğumu: 1153
Ölümü: 1233
KAYNAKLAR
http://www.ebuliz.com/el-cezeri-kimdir/
http://www.youtube.com/watch?v=fNssIGnTpKo
http://forum.donanimhaber.com/showprofile.asp?memid=1002854
http://www.turkforum.net/179384-el-cezeri.html
http://www.ebuliz.com/
