 |
| Gyaseddin Cemşid |
Avrupalı ilim tarihçileri, yıldızların ve gezegenlerin
yörüngelerinin daire şeklinde olmayıp, Elips şeklinde olduğunun keşfini
Kepler’in başarılarından sayarlar. Halbuki, ondan yüz sene önce Gıyaseddin
Cemşid, bu ilmi Hakikatı Nüzhet-ül Hedaik adlı eserinde izah etmiş ve ortaya
koymuştur.
14. ve 15. yüzyılın son yarısında, Kaşan’ da doğmuş
Matematikçi ve Gökbilim adamıdır. Babası, zamanın önde gelen din ve fen
alimlerindendi. Önce sarf, nahiv ve fıkıh ilmini öğrendi. Fıkıh ilminde söz
sahibi oldu. Mantık, matematik ve astronomi ilimlerini tam manasıyla tahsil
etti.
1416 senesinde Karakoyunlu Sultanı İskender’in hizmetinde
bulundu. Uluğ Bey tarafından Semerkand’a davet edildi. Gıyaseddin Cemşid, önce Nasirüddin Tusi’nin eserlerini
inceledi. Kutbüddin Şirazi’nin eserlerini tetkik ederek. Meragâ da yapılan
rasathanede çalışarak, astronomi cetvellerini (zicleri) yeniden düzenleyip
ortaya koydu. Böylece astronomide yeni ufukların açılmasını sağladı.
Avrupalı ilim tarihçileri, yıldızların ve gezegenlerin
yörüngelerinin daire şeklinde olmayıp, Elips şeklinde olduğunun keşfini
Kepler’in başarılarından sayarlar. Halbuki, ondan yüz sene önce Gıyaseddin
Cemşid, bu ilmi Hakikatı Nüzhet-ül Hedaik adlı eserinde izah etmiş ve ortaya
koymuştur.
1406, 1407 ve 1408 seneleri için ay tutulmasının
hesaplamalarını yaptı. Ayın ve Utarid’in yörüngelerinin eliptik düzlemde
olduğunu açıkça ispat etti. Böylece, Keplerin bunu kendine mal etme iddiası
geçersiz ve asılsız kaldı.
GİYASEDDİN CEMŞİD VE MATEMATİK
Dilimizde “değersizliğin ifadesi” olan “solda sıfır deyimi”,
ondalık kesirlerde virgülün solunda kalan sıfır için kullanılır. Gıyaseddin
Cemşid, astronominin yanında, ilmi çalışmalarını daha çok matematik alanında
yoğunlaştırdı. İlim tarihinde, aritmetikte ondalık kesir sisteminde virgülü ilk
defa kullanma şerefi, Gıyaseddin Cemşid’e aittir. Ondalık kesir kuralını ilk
defa o kullanmış, bunlar üzerinde toplama, çıkarma, çarpma ve bölmeler
yapmıştır.
Halbuki, ondalık kesirlerin keşfi, Simon Stefan’a
atfediliyordu. 1948 senesinde Alman bilim tarihçisi Pouluckey, yaptığı
araştırmalar sonucu, ondalık kesirlerin asıl Cemşid’in bulduğunu ispatladı ve
ilim alemine kabul ettirdi. Cemşid, Simon Stefan’dan yüz altmış sene önce
yaşamıştır. O, ondalık sayılar üzerinde dört işlemi uyguladı. Avrupâ da ise, bu
sistem ancak 16. asırdan sonra kullanılabildi.
ESERLERİ
1-Risalet-ül Muhitiyye: Ondalık sayılarla ilgili kurallara
ve Pi sayısının değerine bu eserde yer verdi. Arapça yazılan eser, İstanbul ve
dünyanın birçok kütüphanesinde mevcuttur. Çeşitli yabancı dillere tercüme
edilmiştir.
2-Kitabu Miftah-il-Hisab (Hesap Anahtarı): Bir mukaddime ile
beş bölümden meydana gelen eserin, birinci bölümünde tam sayılarla hesaplama,
ikinci bölümünde kesirli sayılarla hesaplar, üçüncü bölümünde astronomide
kullanılan hesaplar, dördüncü bölümünde topografik alan hesapları, beşinci bölümünde
ise bilinmeyenli hesaplar anlatılmaktadır.
3-Risalet-ül-Kemaliye veya Süllen-üs-Sem’a (göğün
dereceleri): Gök cisimlerinin dünyadan uzaklığı, büyüklükleri ve boyutlarından
bahseden bu eser, Mustafa Zeki tarafından Türkçe’ye tercüme edilmiştir. Yazma
nüshaları İstanbul ve Avrupa kütüphanelerinde bulunmaktadır.
4-Kitabu-Ziye-il-Hakani fi Tekmili ziye-il-İlhani:
Nasirüddin Tusi’nin yazdığı Ziyei’l-İlhani adlı eserde incelenen yıldızların
koordinatlarını kendi rasatlarına göre düzenlemiş ve tamamlamıştır.
5-Nüzhet-ül-Hadaik:
Kendi bulduğu Takabül-Menatık adlı bir rasat aletinden bahseder.
 |
| Gyaseddin Cemşid1 |
İsmi: Cemşid bin Mes’ud bin Mahmud et-Tabib el Kaşi
Lâkabı: GıyaseddinDoğum: 1380, Kaşan/İran
Vefatı: 22Haziran 1437,Semerkand
KAYNAKÇA
1. Dr. Salim Ayduz, Taqi al-Din Ibn Ma’ruf: A
Bio-Bibliographical Essay (İngilizce)
2. Marlow Anderson, Victor J. Katz, Robin J. Wilson (2004),
Sherlock Holmes in Babylon and Other Tales of Mathematical History,
Mathematical Association of America, p. 139, ISBN 0-88385-546-1
